Przeszłość jest obok. O Żydach w Jaworznie

Budowle i inne obiekty zachowały się do dzisiaj. Codziennie koło nich przechodzimy, a często nie wiemy, że były żydowskie. Jedną z najbardziej okazałych pamiątek jest cmentarz, który znajduje się na Podłężu, obok kościoła p.w. św. Barbary. Kirkut żydowski powstał na działce, którą w tym celu kupił Jakub Bester pod koniec XIX wieku.

- Najstarszy znany nam nagrobek pochodzi z 1884 roku. Ostatnie pochówki zanotowano w 1942 roku. Po wojnie cmentarz popadł w ruinę - mówi Barbara Stanek z Muzeum Miasta Jaworzna. Dopiero w latach 90. amerykańscy Żydzi, krewni tych niegdyś mieszkających w Jaworznie, postanowili cmentarz odnowić. Sfinansowali całe przedsięwzięcie.

- Największe zasługi na tym polu poniosła Róża Gerstner-Sonntag. W lipcu 1995 roku, odbyło się na odnowionym już cmentarzu uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej pamięć pomordowanych w czasie okupacji rodaków - wspomina Barbara Stanek.

Cmentarz po renowacji nie jest taki jak przed wojną. Jego najstarsza część już nie istnieje. Dziś na cmentarzu znajduje się ponad trzysta grobów.
- Zachowane macewy ustawione są rzędami i skierowane licami na wschód, według tradycji w stronę Jerozolimy. Pomniki mają różny kształt - prostokąta, z piętrową podzieloną płytą kamienną lub w kształcie tzw. tumby, czyli grobu skrzyniowego - dodaje muzealniczka.

Dzieje Żydów w Jaworznie sięgają jednak odleglejszych czasów niż sam kirkut. To okres ponad dwustu lat.
- Źródła z 1748 roku wspominają o piętnastu Żydach z rodzinami, którzy osiedli w Szczakowej i Ciężkowicach. Pod koniec XVIII wieku na terenie Jaworzna zamieszkiwało już 55 starozakonnych. Społeczność żydowską stanowili w tym czasie dzierżawcy miejscowych karczm i browarów oraz krawcy, szmuklerze i pasamonicy - opisuje Barbara Stanek. W początkach dwudziestego wieku wybudowano dwie synagogi. Najpierw przy ulicy Królowej Jadwigi (1900 rok), potem przy ulicy Stojałowskiego (tu synagoga powstała w 1910 roku z inicjatywy chasydów).

Na terenie Jaworzna funkcjonowało szkolnictwo żydowskie - przy ulicy Sądowej np. stał heder, nazywany przez jaworznian również heiderem. Druga szkoła znajdowała się przy ulicy Słowackiego o nazwie Talmud Tora, gdzie uczono przedmiotów religijnych. W Jaworznie, Szczakowej i Ciężkowicach jest też sporo kamienic i domów, które kiedyś należały do Żydów. W mieście działała administracja żydowska. Była też łaźnia rytualna.